ساخت و استفاده از حمام در ترکیه چه تاریخچه ای دارد؟

تاریخچه ساخت و استفاده از حمام در ترکیه، داستانی پر فراز و نشیب از تطور و تکامل است که ریشه های عمیقی در فرهنگ های باستانی روم و بیزانس دارد و سپس با ورود اسلام و اوج گیری امپراتوری عثمانی، به نمادی بی بدیل از پاکیزگی، معماری و زندگی اجتماعی تبدیل شد. این حمام ها، که از قرن ها پیش تا به امروز نقش مهمی در زندگی مردم این سرزمین ایفا کرده اند، نه تنها محلی برای استحمام بوده اند، بلکه فضایی برای تعاملات اجتماعی، آیین ها و حتی درمان به شمار می آمده اند.

ریشه های باستانی حمام در آناتولی: پیش از ورود ترک ها

سرزمین آناتولی، که امروزه ترکیه را در بر گرفته است، همواره مهد تمدن های بزرگ بوده و هر کدام از این تمدن ها، میراثی گران بها از خود به یادگار گذاشته اند. در میان این میراث، حمام ها جایگاه ویژه ای دارند که قبل از ورود ترک ها به این منطقه، توسط رومیان و بیزانسی ها بنا شده و مورد استفاده قرار می گرفتند.

میراث روم و یونان باستان

قدمت حمام ها در آناتولی به دوران روم و یونان باستان بازمی گردد. رومیان، استادان معماری و شهرسازی، «ترما» (Thermae) های باشکوه و «بالنیا» (Balneae) های عمومی را در سراسر امپراتوری خود، از جمله در شهرهای مهم آناتولی مانند افسوس و پرگامون، ساختند. این حمام ها صرفاً مکانی برای پاکیزگی نبودند؛ بلکه مراکز چند منظوره و پیچیده ای به شمار می رفتند که کارکردهای بهداشتی، اجتماعی، ورزشی و حتی درمانی داشتند.

وقتی وارد یک ترمای رومی می شدید، مسیری حساب شده را طی می کردید. ابتدا به آپودیتیریوم (Apodyterium)، اتاق رختکن، می رسیدید و لباس های خود را کنار می گذاشتید. سپس وارد تپیداریوم (Tepidarium)، اتاقی با دمای معتدل، می شدید تا بدنتان به تدریج برای گرمای بیشتر آماده شود. اوج تجربه گرمایی در کالیداریوم (Caldarium)، اتاق داغ و بخارآلود، رقم می خورد که معمولاً حوضچه های آب گرم نیز در آن وجود داشت. پس از تعریق و پاکسازی، نوبت به فریجیداریوم (Frigidarium)، اتاقی با حوضچه آب سرد، می رسید تا منافذ پوست بسته شده و بدن خنک شود. این تجربه، فراتر از یک استحمام ساده، فرصتی برای تعامل، ورزش و آرامش بود.

تداوم در دوران بیزانس

با سقوط امپراتوری روم غربی و شکل گیری امپراتوری بیزانس در شرق، بسیاری از ساختارهای رومی، از جمله حمام ها، به حیات خود ادامه دادند. بیزانسی ها نیز به اهمیت پاکیزگی و نقش اجتماعی حمام ها واقف بودند و از بسیاری از حمام های رومی موجود نگهداری و استفاده می کردند. هرچند تغییرات گسترده ای در معماری یا کاربری این حمام ها در دوران بیزانس مشاهده نمی شود، اما تداوم استفاده از آن ها نشان دهنده ریشه دار بودن فرهنگ حمام در این منطقه است. این حمام ها در دوران بیزانس نیز همچنان محلی برای گرد هم آمدن مردم و بخشی جدایی ناپذیر از زندگی شهری به شمار می آمدند.

تأثیر اسلام و شکل گیری اولیه حمام های اسلامی در آناتولی

با ورود اسلام به آناتولی، مفهوم حمام ها و کارکرد آن ها دچار تحولاتی شد که ریشه در آموزه های دینی داشت. پاکیزگی در اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و همین امر، زمینه را برای گسترش و انطباق حمام ها با نیازهای جدید فراهم آورد.

اهمیت پاکیزگی در دین اسلام

اسلام، دین پاکیزگی است. آیاتی از قرآن کریم و احادیث نبوی، مسلمانان را به رعایت طهارت و نظافت جسمی و روحی تشویق می کنند. غسل های واجب و مستحب، وضو و تأکید بر تمیزی لباس و بدن، همه و همه نشان دهنده جایگاه رفیع پاکیزگی در این دین است. این تأکیدات، جامعه مسلمان را به سمت استفاده بیشتر از حمام ها سوق داد. ساختارهای حمام های رومی و بیزانسی، با تغییراتی جزئی و انطباق با اصول اسلامی (مانند تفکیک جنسیتی در برخی موارد)، به سرعت مورد پذیرش قرار گرفتند و به جزئی جدایی ناپذیر از شهرهای اسلامی تبدیل شدند.

ورود سلجوقیان و اولین نشانه های حمام ترکی

در قرن یازدهم میلادی، با ورود قبایل ترک سلجوقی به آناتولی، فرهنگ های مختلفی شامل بیزانسی، ایرانی و عربی در هم آمیختند. سلجوقیان، که خود از فرهنگ هایی غنی در زمینه حمام (مانند حمام های ایرانی) تأثیر پذیرفته بودند، این سنت را با خود به آناتولی آوردند. در این دوره، ساخت حمام ها با الهام از معماری موجود و نیازهای جدید، آغاز شد. هرچند اطلاعات دقیقی از ویژگی های منحصر به فرد حمام های سلجوقی در آناتولی در دست نیست، اما می توان گفت که این دوره، آغاز همگرایی سنت های حمام شرقی و غربی در این منطقه بود. حمام هایی که سلجوقیان بنا کردند، پایه ای برای تحولات بعدی در دوران عثمانی شد و در شکل گیری هویت حمام ترکی نقش مهمی ایفا کرد.

دوران طلایی: ساخت و کاربری حمام در امپراتوری عثمانی

اوج هنر و اهمیت حمام در ترکیه، بی شک به دوران امپراتوری عثمانی بازمی گردد. در این دوره بود که حمام های ترکی به شکل و شمایل امروزی خود درآمدند و به نمادی از فرهنگ و معماری عثمانی تبدیل شدند.

اوج گیری معماری حمام عثمانی

معماری عثمانی، به ویژه با ظهور معماران بزرگی همچون معمار سینان در قرن شانزدهم، به اوج شکوفایی خود رسید. معمار سینان و شاگردانش، حمام های بی شماری را طراحی و بنا کردند که هر یک شاهکاری از مهندسی و زیبایی بود. حمام های عثمانی دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند: گنبدهای باشکوه با روزنه های ستاره ای برای ورود نور، استفاده فراوان از سنگ مرمر درخشان که هم به زیبایی فضا می افزود و هم مقاومت بالایی در برابر رطوبت داشت، کاشی کاری های ظریف و تزئینات داخلی پیچیده که حسی از آرامش و شکوه را القا می کردند.

بخش های استاندارد یک حمام عثمانی شامل:

• جامه کن (Soğukluk): اتاق ورودی و رختکن که معمولاً فضایی بزرگ و گنبدی شکل با سکوهایی برای نشستن و تعویض لباس بود. اینجا محلی برای استراحت پیش و پس از حمام نیز به شمار می رفت.
• سردخانه (Ilıklık): اتاقی با دمای معتدل که نقش منطقه گذار بین جامه کن و گرم خانه را ایفا می کرد. بدن در اینجا به تدریج به دماهای بالاتر عادت می کرد.
• گرم خانه (Sıcaklık): قلب حمام، اتاقی داغ و بخارآلود با گنبدی بزرگ و سقف های متعدد. در مرکز این اتاق، معمولاً یک سکوی مرمرین گرم به نام سنگ شکم (Göbek taşı) قرار داشت که مراجعین روی آن دراز می کشیدند تا بدنشان کاملاً گرم و برای ماساژ و کیسه کشی آماده شود.

یکی از مهمترین نوآوری ها در معماری حمام ترکی، سیستم گرمایش از کف بود که برگرفته از سیستم هیپوکاست رومی ها بود، اما با ظرافت های خاص عثمانی تکامل یافت. گرمایش و تولید بخار توسط گلخن، کوره خانه ای که معمولاً در زیر یا کنار حمام قرار داشت، انجام می شد. آب داغ و بخار از طریق کانال هایی در زیر کف و دیوارهای حمام جریان پیدا می کرد و گرما را به صورت یکنواخت در فضا پخش می نمود. این سیستم نه تنها کارایی بالایی داشت، بلکه حسی دلپذیر از گرمای ملایم را ایجاد می کرد.

کارکرد اجتماعی و فرهنگی حمام عثمانی

حمام های عثمانی فراتر از یک مکان بهداشتی، به مرکزی حیاتی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی تبدیل شدند. این حمام ها مکانی برای:

• بهداشت ضروری: در دورانی که حمام های خصوصی در خانه ها نادر بودند، حمام های عمومی نیاز اصلی بهداشتی عموم مردم را برطرف می کردند.
• تعاملات اجتماعی: مردم برای گفتگو، تبادل اخبار، دید و بازدید و تقویت روابط اجتماعی به حمام می رفتند. این فضاها، به ویژه برای زنان، فرصتی برای خروج از خانه و ارتباط با دیگران بود.
• جشن ها و مراسم خاص: حمام ها نقش مهمی در برگزاری آیین های فرهنگی داشتند، مانند:
  • حمام عروسی (Gelin Hamamı): مراسمی شاد برای عروس و دوستانش پیش از ازدواج.
  • حمام ختنه (Sünnet Hamamı): جشن برای پسران پس از مراسم ختنه.
  • حمام چهل شوی نوزاد (Kırk Hamamı): مراسم پاکیزگی و شکرگزاری پس از چهل روز از تولد نوزاد.
• تفکیک جنسیتی: به دلایل فرهنگی و شرعی، حمام ها دارای بخش های مجزا برای مردان و زنان بودند یا سانس های جداگانه برای هر جنسیت اختصاص می یافت. این تفکیک، احترام به حریم خصوصی و اصول اخلاقی جامعه را تضمین می کرد.

حمام ترکی نه تنها مکانی برای پاکیزگی جسم، بلکه فضایی برای پالایش روح، تعاملات اجتماعی و جشن های آیینی بود که به آن اهمیت فرهنگی حمام ترکی بی بدیلی بخشیده است.

گسترش حمام های ترکی در قلمرو عثمانی و ورود به اروپا

با گسترش امپراتوری عثمانی، حمام های ترکی نیز در سراسر قلمرو عثمانی و حتی فراتر از آن، به ویژه در بالکان و خاورمیانه، رواج یافتند. جذابیت این حمام ها به حدی بود که در قرون ۱۷ تا ۱۹ میلادی، اروپاییان نیز به این سنت علاقه نشان دادند. انگلیسی ها، با الهام از حمام عثمانی، مفهوم Turkish Bath را به اروپا بردند و نمونه های آن را در شهرهای مختلف بریتانیا و سایر نقاط اروپا ساختند که به عنوان مکانی برای تندرستی و آرامش مورد استقبال قرار گرفت.

شیوه ساخت حمام ترکی در طول تاریخ: تکامل مواد و تکنیک ها

ساخت یک حمام ترکی، فراتر از یک بنای ساده، نیازمند دانش عمیق در معماری، مهندسی و شناخت مصالح بود. این بناها با دقت و ظرافت خاصی ساخته می شدند تا هم از نظر کاربری و هم از نظر زیبایی، ماندگار باشند.

انتخاب مکان و اصول طراحی

انتخاب مکان مناسب، اولین گام در مراحل ساخت حمام ترکی سنتی بود. مهندسان و معماران به دنبال زمین هایی با ویژگی های زیر بودند:

• دسترسی به آب: نزدیکی به چشمه ها، قنات ها یا رودخانه ها برای تأمین آب فراوان، حیاتی بود.
• شیب مناسب برای فاضلاب: طراحی سیستم های فاضلاب طبیعی که آب استفاده شده را به درستی تخلیه کند، نیازمند زمین با شیب مناسب بود.
• نزدیکی به مراکز جمعیتی: حمام ها باید در دسترس عموم مردم قرار می گرفتند تا کارکرد اجتماعی خود را به بهترین نحو ایفا کنند.

در طراحی، تقسیم بندی فضاها (جامه کن، سردخانه، گرم خانه) به صورت منطقی و کارآمد انجام می شد. جهت گیری حمام نیز اهمیت داشت تا از نور طبیعی خورشید به بهترین شکل استفاده شود و تهویه هوا به درستی صورت گیرد.

مصالح ساختمانی

مصالح مورد استفاده در ساخت حمام ترکی، ترکیبی از زیبایی و مقاومت بود:

• سنگ مرمر: این سنگ گران بها و درخشان، نه تنها به حمام جلوه ای لوکس می بخشید، بلکه به دلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت و گرما، ایده آل برای سطوح داخلی، به ویژه سنگ شکم و کف حمام بود.
• آجر: در ساختار اصلی دیوارها و گنبدها، آجر نقش اساسی داشت. آجرها به دلیل قابلیت نگهداری حرارت و دوام بالا، مصالحی ایده آل برای دیوارهای گرم خانه بودند.
• ملات ساروج: این ملات سنتی و ضدآب، برای بندکشی و عایق بندی استفاده می شد و مقاومت بنا را در برابر رطوبت دائمی حمام تضمین می کرد.
• کاشی کاری: برای تزئین دیوارها و ایجاد نقوش زیبا، از کاشی های رنگارنگ استفاده می شد که زیبایی بصری فضا را دوچندان می کرد.

سیستم های گرمایشی و تهویه

قلب تپنده یک حمام ترکی، سیستم گرمایشی آن بود. روش های گرمایش حمام ترکی در گذشته عمدتاً بر پایه سیستم گلخن قرار داشت.

1. گلخن (کوره خانه): کوره ای بزرگ که در زیر حمام یا در فضایی مجاور آن قرار داشت. در گذشته، چوب سوخت اصلی این کوره ها بود.
2. شبکه کانال های زیر کف (هیپوکاست): هوای گرم و دود حاصل از سوختن چوب از طریق کانال های زیر کف حمام (مشابه سیستم رومی) و درون دیوارهای توخالی جریان پیدا می کرد و تمام فضا را به صورت یکنواخت گرم می نمود.
3. تولید بخار: در گلخن، آب نیز در دیگ های بزرگ گرم می شد و بخار حاصل از آن به داخل گرم خانه هدایت می شد تا رطوبت مورد نیاز را فراهم کند.

در دوران مدرن تر، سیستم های گرمایشی از سوزاندن چوب به آب گرم، و سپس به سیستم های الکتریکی و رادیاتورها تکامل یافتند. تهویه طبیعی نیز از طریق روزنه های موجود در گنبدها و پنجره های کوچک برای خروج بخار اضافی و ورود هوای تازه انجام می شد.

فناوری لوله کشی و تأمین آب

تأمین آب کافی و لوله کشی کارآمد، از چالش های اصلی در ساخت حمام ترکی بود.

• تأمین آب: آب از منابع طبیعی مانند چشمه ها، قنات ها یا رودخانه ها به حمام هدایت می شد و در آب انبارها ذخیره می گردید. برخی حمام ها دارای سیستم های پیچیده آب انبار زیرزمینی بودند.
• لوله کشی اولیه: از لوله های سربی یا سفالی برای انتقال آب گرم و سرد به حوضچه ها و شیرهای حمام استفاده می شد.
• تصفیه آب: در گذشته، روش های ساده ای برای تصفیه آب مانند استفاده از شن و ماسه یا حوضچه های ته نشینی برای زلال کردن آب به کار می رفت.

نحوه استفاده و آداب و رسوم حمام ترکی: تحول از گذشته تا امروز

تجربه یک حمام ترکی، فراتر از شستشوی ساده است؛ یک آیین، یک سفر حسی و یک سنت دیرینه است که با آداب و رسوم خاصی همراه بوده و در طول زمان دستخوش تغییراتی شده است.

مراحل سنتی استحمام در حمام ترکی

وقتی قدم در حمام ترکی می گذاشتید، وارد دنیایی از آرامش و پاکیزگی می شدید. مراحل سنتی استحمام در حمام ترکی به شرح زیر بود:

1. ورود به جامه کن (Soğukluk): ابتدا وارد اتاق ورودی می شدید، لباس های خود را تعویض کرده و یک پشتامال (حوله نازک سنتی) به دور خود می پیچیدید. این مرحله، آغاز آماده سازی ذهن و جسم برای تجربه حمام بود.
2. آماده سازی بدن در سردخانه (Ilıklık) و گرم خانه (Sıcaklık): پس از جامه کن، وارد سردخانه می شدید که دمای ملایم تری داشت و سپس به گرم خانه می رفتید. در این فضای گرم و بخارآلود، روی سنگ های مرمر دراز می کشیدید یا روی سکوها می نشستید تا بدن به تدریج گرم شده و شروع به تعریق کند. این تعریق، برای دفع سموم و نرم شدن پوست بسیار مهم بود.
3. دراز کشیدن روی سنگ شکم (Göbek taşı): در مرکز گرم خانه، سکوی مرمرین گرمی به نام سنگ شکم قرار داشت. دراز کشیدن روی این سنگ داغ، به عضلات کمک می کرد تا کاملاً رها شوند و بدن برای مراحل بعدی آماده گردد.
4. کیسه کشی و لایه برداری: پس از تعریق کافی، نوبت به دلاک یا تلاکو (ماساژور حمام) می رسید. او با استفاده از یک کیسه مخصوص، به آرامی اما با قدرت، تمام سطح پوست بدن را ماساژ می داد و لایه های مرده پوست و آلودگی ها را از بین می برد. این تجربه، حسی بی نظیر از سبکی و پاکیزگی را به ارمغان می آورد.
5. ماساژ با کف صابون: پس از کیسه کشی، دلاک با استفاده از صابون زیتون طبیعی و یک کیسه مخصوص، حباب های فراوان کف صابون را روی بدن پخش می کرد و با حرکات نرم و دایره ای، بدن را ماساژ می داد. این ماساژ نه تنها آرامش بخش بود، بلکه به پاکسازی عمیق تر پوست کمک می کرد.
6. شستشوی نهایی و آبکشی: در نهایت، با ریختن آب گرم فراوان روی بدن، تمام کف و آلودگی ها شسته می شد و احساس طراوت و تمیزی کامل حاصل می گردید.
7. استراحت در سردخانه: پس از اتمام شستشو، به آرامی به سردخانه بازمی گشتید تا بدن به تدریج خنک شود. در این مرحله، نوشیدن چای یا شربت، بخشی از تجربه آرامش بخش بود.

لوازم و ابزار مورد استفاده در طول تاریخ

در طول تاریخ، لوازم و ابزار مورد استفاده در حمام ترکی نسبتاً ثابت مانده اند و سادگی و کارایی آن ها، رمز ماندگاری شان بوده است:

• پشتامال: حوله نازکی از جنس پنبه یا کتان که برای پوشاندن بدن استفاده می شد.
• کیسه: دستکشی زبر برای لایه برداری پوست.
• صابون (به ویژه صابون زیتون): صابون های طبیعی و معطر، به خصوص صابون زیتون، برای شستشو و ماساژ کف استفاده می شدند.
• اسفنج: برای شستشوی نهایی و پخش صابون.
• کاسه حمام (تاس حمام): کاسه های مسی یا برنجی برای ریختن آب روی بدن.
• کبریت: برای روشن کردن شمع و فضای رمانتیک (در حمام های خصوصی تر).

تفاوت های کاربری در دوران مدرن

با پیشرفت فناوری و گسترش حمام های خصوصی در منازل، کارکرد حمام ترکی در طول تاریخ دچار تحول شده است. امروزه:

• کاهش استفاده عمومی: حمام های عمومی دیگر مانند گذشته، تنها منبع پاکیزگی نیستند.
• جاذبه گردشگری: بسیاری از حمام های تاریخی به جاذبه های گردشگری تبدیل شده اند و تجربه ای فرهنگی را برای بازدیدکنندگان ارائه می دهند.
• مرکز آرامش و ماساژ: حمام های مدرن تر، بیشتر بر خدمات آرامش بخش، ماساژ و تندرستی تمرکز دارند و به مکانی برای ریلکسیشن و تجدید قوا تبدیل شده اند.

نمونه های حمام های تاریخی شاخص در ترکیه

سفر به ترکیه بدون تجربه یک حمام ترکی، گویی چیزی کم دارد. در استانبول و سایر شهرهای ترکیه، نمونه های بی نظیری از حمام ترکی استانبول تاریخچه طولانی این سنت را به نمایش می گذارند. برخی از این حمام ها، نه تنها به دلیل قدمت و زیبایی معماری، بلکه به خاطر نقش تاریخی شان شهرت دارند:

1. حمام ایاصوفیه خرم سلطان (Haseki Hürrem Sultan Hamamı): این حمام باشکوه که در نزدیکی مسجد ایاصوفیه قرار دارد، در قرن شانزدهم توسط معمار سینان به دستور خرم سلطان، همسر سلطان سلیمان قانونی، ساخته شد و نمادی از اوج معماری حمام ترکی است.
2. حمام چمبرلی تاش (Çemberlitaş Hamamı): یکی دیگر از شاهکارهای معمار سینان، این حمام تاریخی در سال ۱۵۸۴ ساخته شد و هنوز هم یکی از محبوب ترین حمام ها در استانبول است.
3. حمام جاغااوغلو (Cağaloğlu Hamamı): این حمام که در سال ۱۷۴۱ ساخته شد، آخرین حمام بزرگ عثمانی بود که پیش از رواج حمام های خانگی بنا گردید و با فضای مجلل و تاریخی خود شناخته می شود.
4. حمام کیلیک علی پاشا (Kılıç Ali Paşa Hamamı): این حمام که در منطقه کاراکوی استانبول واقع شده، توسط معمار سینان برای دریاسالار عثمانی، کیلیک علی پاشا، طراحی شد و یکی از بزرگترین حمام های دوران عثمانی به شمار می رود.
5. حمام سلیمانیه (Süleymaniye Hamamı): بخشی از مجموعه مسجد سلیمانیه، این حمام نیز اثر معمار سینان است و در سال ۱۵۵۷ ساخته شده است.

این حمام ها، هر کدام داستانی از تاریخ، هنر و فرهنگ ترکیه را روایت می کنند و بازدید از آن ها، فرصتی بی نظیر برای لمس گذشته و تجربه سنتی ماندگار است.

نتیجه گیری

تاریخچه ساخت و استفاده از حمام در ترکیه، روایتی است از تمدن، هنر و زندگی اجتماعی که از ریشه های باستانی حمام ترکی در آناتولی آغاز شده و با تأثیر از فرهنگ های رومی، بیزانسی، اسلامی و به ویژه عثمانی، به اوج شکوه و زیبایی رسیده است. حمام های ترکی، تنها بناهایی برای پاکیزگی نبوده و نیستند؛ بلکه نمادهایی زنده از تاریخ، معماری شکوهمند، و محفل های گرم اجتماعی بوده اند که در طول قرن ها، نقش بی بدیلی در زندگی مردم این سرزمین ایفا کرده اند. از سیستم های گرمایشی زیرزمینی گلخن و استفاده از سنگ مرمر، تا آداب و رسوم کیسه کشی و ماساژ کف، هر جزء از این سنت، حکایت از غنای فرهنگی و هنری ترکیه دارد.

با وجود تحولات مدرن، حمام عثمانی همچنان به عنوان یک میراث ارزشمند فرهنگی و معماری باقی مانده و نه تنها توجه گردشگران را به خود جلب می کند، بلکه در قلب جامعه ترکیه نیز جایگاهی ویژه دارد. این تجربه ای است که نه تنها جسم را پاکیزه می کند، بلکه روح را نیز جلا می بخشد و شما را با عمق تاریخ و فرهنگ این سرزمین پیوند می دهد. سفری به ترکیه، بدون تجربه حضور در یکی از این حمام های تاریخی و غرق شدن در فضای آرامش بخش و کهن آن ها، به راستی ناتمام خواهد بود.