سرای عجم یا سرای السله

سرای عجم یا سرای السله، بنایی تاریخی و باشکوه در قلب اهواز بود که یادگاری از دوران قاجار به شمار می آمد و در سال ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۸۷۵ به ثبت ملی رسید. این بنا، که روایتگر بخشی مهم از هویت تاریخی و معماری اهواز بود، متأسفانه در اسفند ۱۳۹۲ بر اثر بی توجهی ها و سودجویی ها به طور کامل تخریب شد. داستان این سرای کهن، حکایت غمیگن یک میراث از دست رفته است که دیگر تنها در خاطرات و مستندات تاریخی به حیات خود ادامه می دهد.

تاریخ پرفراز و نشیب اهواز، شهری که بارها از حملات و ناامنی ها آسیب دیده و بسیاری از آثار تاریخی خود را از دست داده است، شاهد از میان رفتن گنجینه های معماری بسیاری بوده است. در میان اندک بناهای باقی مانده از گذشته، سرای عجم یکی از درخشان ترین ها بود که با آجرچینی هنرمندانه، ستون های حجاری شده و حجره های متعدد، گوشه ای از شکوه معماری قاجار را به نمایش می گذاشت. این بنا، فراتر از یک سازه، نمادی از اقتصاد پررونق و تبادلات فرهنگی اهواز در دوران خود به حساب می آمد.

تخریب سرای عجم نه تنها یک ضایعه معماری بود، بلکه از دست رفتن پاره ای از روح جمعی و حافظه تاریخی یک شهر را نیز در پی داشت. این فاجعه، بار دیگر زنگ خطر را برای حفظ دیگر میراث های فرهنگی به صدا درآورد و اهمیت توجه به این گنجینه های ارزشمند را یادآوری می کند. داستان سرای عجم، روایتی تلخ از مقاومت دوستداران میراث فرهنگی در برابر تخریب و یادآور مسئولیت همگانی ما در قبال آنچه از گذشتگان به ارث برده ایم، است.

ریشه ها و شناسنامه سرای عجم یا سرای السله

سرای عجم یا سرای السله، بنایی بود که دو نام متفاوت داشت و هر یک از این نام ها، بخشی از تاریخ و فرهنگ خوزستان را در خود جای داده بودند. «سرای عجم» نامی بود که پس از تغییر مالکیت و به نام یکی از مالکان بعدی این بنا، آقا احمد عجم، بر آن نهاده شد. آقا احمد عجم، پدر ناصر عجم (نماینده مجلس و شهردار اهواز) از نزدیکان دربار پهلوی بود که پس از اسارت شیخ خزعل، این ملک را به تصاحب خود درآورد. این نام، روایتگر تغییر و تحولات سیاسی و اقتصادی پس از سقوط حکومت محلی شیخ خزعل در منطقه است.

در مقابل، «سرای السله» نامی بود که در تاریخ شفاهی و در میان قبایل و عشایر خوزستان رواج داشت. واژه «سله» یا «السله» در گویش محلی به معنای سبد یا نوعی بافت حصیری است که می تواند اشاره به نوع کاربری آن به عنوان محلی برای فروش صنایع دستی یا محصولات کشاورزی و دامی باشد. این نام، پیوند عمیق بنا را با فرهنگ بومی و زندگی روزمره مردم منطقه نشان می دهد. از آنجا که عشایر خوزستان خاطرات و داستان های بسیاری را با این بنا مرتبط می دانستند، این نام برای آنان از جایگاه ویژه ای برخوردار بود.

این بنا در سال ۱۳۸۲ با شماره ملی ۱۰۸۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت ملی به منظور حفاظت از این اثر ارزشمند و جلوگیری از تخریب آن انجام شد، اما متأسفانه نتوانست سرنوشت تلخ آن را تغییر دهد. موقعیت مکانی سرای عجم در بافت شهری اهواز نیز از اهمیت بالایی برخوردار بود. این بنا در خیابان آزادگان (که در گذشته به «۲۴ متری» معروف بود)، یک خیابان پشت خیابان صدرالسادات و در نزدیکی خانه تاریخی دادرس یا سرای معین التجار قرار داشت. این موقعیت، سرای عجم را در قلب بافت تاریخی و تجاری اهواز قرار می داد و نقش آن را در حیات اقتصادی و اجتماعی شهر در دوران خود پررنگ تر می کرد.

موقعیت و جایگاه در بافت شهری اهواز

موقعیت جغرافیایی سرای عجم، نقشی حیاتی در شناساندن اهمیت تاریخی آن ایفا می کرد. این بنا، در محله ای قرار داشت که نبض تجارت و زندگی شهری اهواز در دوران قاجار و اوایل پهلوی در آنجا می تپید. خیابان آزادگان، که امروزه نیز یکی از خیابان های پرتردد و تجاری اهواز است، در گذشته مرکز فعالیت های بازرگانی و محل عبور و مرور مسافران و بازرگانان بود. مجاورت سرای عجم با سایر بناهای تاریخی همچون خانه دادرس و سرای معین التجار، نشان دهنده شکل گیری یک بافت شهری منسجم و با هویت بود که متاسفانه بخش بزرگی از آن به تدریج از بین رفته است.

وجود چندین کاروانسرا و سرای تجاری در یک منطقه، حاکی از رونق اقتصادی و جایگاه اهواز به عنوان یک بندر و مرکز مبادلاتی در جنوب ایران بود. سرای عجم، با حجره های متعدد و حیاط بزرگش، نه تنها محلی برای اقامت کاروان ها و نگهداری کالا بود، بلکه به عنوان یک مرکز فعال برای تبادل اطلاعات و فرهنگ نیز عمل می کرد. مردمی که از نقاط مختلف برای تجارت به اهواز می آمدند، در این سراها اقامت کرده و به تبادل نظر و فرهنگ می پرداختند.

سرای عجم، فراتر از یک بنای آجری، نمادی از حیات اقتصادی پررونق و تبادلات فرهنگی در اهواز قدیم بود و موقعیت آن در قلب بافت تاریخی، بر این اهمیت می افزود.

با این حال، بی توجهی به حفظ این بافت تاریخی، اهواز را از هویت کهن خود دور کرده است. از دست رفتن بناهایی مانند سرای عجم، تنها از بین رفتن چند دیوار و سقف نیست، بلکه نابودی یک داستان، یک خاطره جمعی و بخشی از ریشه های یک شهر است. این موقعیت، می توانست پتانسیل عظیمی برای گردشگری فرهنگی و احیای هویت شهری اهواز ایجاد کند، پتانسیلی که اکنون به دلیل تخریب این بنا از دست رفته است.

گذشته ای پر فراز و نشیب: از کاروانسرا تا مرکز تجاری

سرای عجم، با قدمتی که به دوران قاجار بازمی گردد، شاهد تحولات و تغییرات بسیاری در طول تاریخ خود بوده است. تاریخ دقیق ساخت این بنا به طور قطع مشخص نیست، اما محتمل ترین نظریه این است که همزمان با رونق دوباره اهواز در دوره ناصرالدین شاه قاجار (بین سال های ۱۲۲۵ تا ۱۲۷۵ شمسی) ساخته شده است. در آن زمان، اهواز به دلیل موقعیت استراتژیک خود بر روی رود کارون و نزدیکی به خلیج فارس، به تدریج به یک قطب تجاری و بندری مهم تبدیل می شد.

کاربری اولیه این بنا نیز محل بحث است. برخی معتقدند که سرای عجم در ابتدا به عنوان یک کاروانسرای درون شهری عمل می کرده است؛ محلی برای اقامت مسافران، نگهداری کالا و اسب ها. این فرضیه با توجه به وسعت بنا، حجره های متعدد و حیاط مرکزی آن، منطقی به نظر می رسد. در مقابل، برخی دیگر آن را یک سرای تجاری یا «تیمچه» می دانند که صرفاً برای فعالیت های بازرگانی و مبادلات کالا استفاده می شده است. واژه «سرا» یا «خان» در فرهنگ معماری ایرانی به کاروانسراهای درون شهری یا مراکز تجاری اشاره دارد و هر دو کاربری برای این بنا محتمل است.

مالکیت و کاربری های متعدد سرای عجم

داستان مالکیت سرای عجم، خود فصلی مهم از تاریخ منطقه را بازگو می کند. در برهه ای از تاریخ، این بنا به عنوان یکی از املاک یا کاروانسراهای شیخ خزعل، حاکم مقتدر محمره (خرمشهر) و رئیس قبیله بنی کعب شناخته می شد. شیخ خزعل که به دلیل خوش خدمتی به بریتانیا نشان شوالیه امپراتوری را دریافت کرده بود، املاک وسیعی در خوزستان داشت و اهواز نیز از مراکز مهم فعالیت های او به شمار می رفت. فرضیه ای وجود دارد که این سرا مکانی برای نگهداری اسب های افرادی بود که به کاروانسرای شیخ خزعل رفت وآمد می کردند.

پس از اسارت شیخ خزعل در تهران و روی کار آمدن رضاشاه، املاک او تحت تملک دولت یا اشخاص بانفوذ قرار گرفت. در این دوره، بنای عجم توسط شخصی به نام آقا احمد عجم، پدر ناصر عجم (شهردار اهواز و از نزدیکان شاه)، خریداری یا تصاحب شد و از آن پس به «سرای عجم» معروف گردید. این تغییر مالکیت، نشان دهنده دگرگونی های سیاسی و اجتماعی آن دوران است که چگونه قدرت از دست شیوخ محلی خارج و به دست دولت مرکزی یا نزدیکان آن افتاد.

نظریه «تیمچه» بودن بنا نیز بسیار قابل تأمل است. تیمچه ها، فضاهای تجاری سرپوشیده یا نیمه سرپوشیده با حیاط های مستطیلی بودند که به راحتی می توانستند مسقف شوند. این شکل هندسی حیاط، امکان احداث سقف بر روی ضلع کوتاه تر را فراهم می کرد و از این رو، برخی معماران و تاریخ دانان معتقدند که سرای عجم نیز یک تیمچه بوده است که برای نگهداری اشیای ارزشمند و حساس در برابر آفتاب و باران، روی آن سقف زده شده بود. این کاربری، جایگاه سرای عجم را در حیات اقتصادی و تبادلات فرهنگی اهواز در دوران خود برجسته تر می کند.

معماری منحصربه فرد: زیبایی هایی که از دست رفت

سرای عجم، تجلی گاه هنر و هوش معماری ایرانی بود؛ بنایی یک طبقه با ویژگی های منحصر به فرد که آن را از سایر سازه های زمان خود متمایز می ساخت. ساختار کلی این بنا بر پایه قرینه سازی و ایوان های متعدد در دورتادور حیاط اصلی طراحی شده بود که نشان از پیروی از اصول معماری سنتی ایرانی داشت. حیاط مرکزی، قلب تپنده بنا بود که نور و هوا را به حجره ها و فضاهای پیرامونی می رساند و محلی برای گردهمایی و تبادل نظر به شمار می رفت.

آجرچینی هنرمندانه، یکی از بارزترین ویژگی های معماری سرای عجم بود. آجرهای با کیفیت، با دقت و ظرافت خاصی در کنار هم چیده شده بودند تا نقش و نگارهایی زیبا و چشم نواز را خلق کنند. ستون های حجاری شده با جزئیات دقیق، نیز به زیبایی و شکوه بنا می افزودند و جلوه ای باشکوه به ایوان ها و دالان ورودی می بخشیدند. حجره های متعدد که در اطراف حیاط قرار داشتند، هر یک کاربری خاص خود را داشتند؛ از مغازه های تجاری گرفته تا محل اقامت مسافران و انبار کالا.

سنگ فرش حیاط و مسیرها، در کنار در و پنجره های چوبی با کنده کاری های ظریف، نشان از دقت و ذوق هنرمندان آن دوران داشت. دالان ورودی بنا، با طرحی مطابق با اصول معماری سنتی، به حیاط مرکزی راه می یافت و پنجره های طرفین آن، که اکنون با آجر مسدود شده اند، نشان می دهد که در گذشته نیز این پنجره ها وجود داشته و به فضای بیرونی مشرف بوده اند.

هوشمندی در طراحی اقلیمی سرای عجم

یکی از درخشان ترین جنبه های معماری سرای عجم، هوشمندی آن در تطابق با اقلیم گرم و خشک اهواز بود. معماران ایرانی با درک عمیق از شرایط آب و هوایی منطقه، سازه ای طراحی کرده بودند که به طور طبیعی می توانست آسایش ساکنان را فراهم آورد. ضخامت زیاد دیوارها، که پس از نازک کاری به حدود ۷۵ سانتی متر می رسید، نقش حیاتی در تنظیم دمای داخلی بنا ایفا می کرد.

این دیوارهای قطور، مانند یک عایق حرارتی عمل می کردند؛ در طول روزهای گرم و سوزان تابستان اهواز، از ورود مستقیم گرما به داخل بنا جلوگیری کرده و فضای داخلی را خنک نگه می داشتند. در شب های تابستان نیز، گرمای جذب شده در طول روز را به آرامی به بیرون منتقل کرده و به تهویه طبیعی کمک می کردند. در مقابل، در ماه های سرد زمستان، همین ضخامت دیوارها باعث حفظ گرمای داخلی و جلوگیری از نفوذ سرما به داخل حجره ها می شد.

این نبوغ در طراحی اقلیمی، نمونه ای بارز از دانش معماران سنتی ایران در بهره گیری از مصالح بومی و اصول فیزیک ساختمان برای مقابله با شرایط سخت آب و هوایی است. این ویژگی ها نه تنها به پایداری بنا کمک می کردند، بلکه مصرف انرژی را نیز به حداقل می رساندند. امروز با از دست رفتن این بنا، یکی از نمونه های بی نظیر معماری اقلیمی اهواز نیز به تاریخ پیوست.

سرگذشت تلخ: روایت مقاومت و تخریب یک اثر ملی

با وجود تمام زیبایی ها و ارزش های تاریخی و معماری، سرای عجم سرنوشت غم انگیزی را تجربه کرد. ثبت ملی این بنا در سال ۱۳۸۲، که قرار بود تضمینی برای حفظ و بقای آن باشد، آغازگر چالش ها و نبردی طولانی برای بقا شد. هدف از ثبت ملی، حفاظت قانونی از این اثر در برابر هرگونه تخریب یا تغییرات نامناسب بود، اما متأسفانه مالکان خصوصی آن، این اقدام را بر خلاف حقوق خود می دانستند و از همان ابتدا با آن مخالفت کردند.

مالک خصوصی، به این بهانه که هنگام ثبت ملی بنا از وی اجازه کسب نشده بود، تلاش کرد تا سرای عجم را از فهرست آثار ملی خارج کند. این ادعا، با توجه به قوانین میراث فرهنگی که گاه می توانند در تضاد با حقوق مالکانه افراد قرار گیرند، به یک نزاع حقوقی تبدیل شد. این وضعیت نشان می دهد که چگونه خلاءهای قانونی و عدم هماهنگی بین نهادهای متولی می توانند به تهدیدی جدی برای میراث فرهنگی تبدیل شوند.

تا سال ۱۳۸۹، بخش هایی از این بنا تخریب شده بود و مالک همچنان در پی تخریب کامل آن و ساخت یک بنای جدید در محل بود. این رویکرد، در موارد دیگری نیز سابقه داشت و نشان از الگوی تخریبی مشخصی از سوی برخی سودجویان میراث فرهنگی داشت.

نبرد برای بقا: تخریب های تدریجی و تلاش ها برای ممانعت

داستان تخریب سرای عجم، مجموعه ای از تعرضات تدریجی و تلاش های دلسوزانه برای ممانعت از آن بود. در سال هایی که سرای عجم در فهرست آثار ملی قرار داشت، با تهدیدات جدی از سوی مالک مواجه بود. مالک با استناد به رأی دیوان عدالت اداری مبنی بر اینکه ثبت یک اثر در فهرست ملی نمی تواند تنها مجوز برای نفی حقوق مالکانه باشد، سعی در خارج کردن بنا از این فهرست داشت. این فرایند، بارها تکرار شد؛ به طوری که بنا پس از یک دوره خروج از فهرست آثار ملی، مجدداً به آن بازگشت.

جدول زمانی تعرضات و تخریب ها:

تاریخ	رویداد	واکنش
تا سال ۱۳۸۹	تخریب بخشی از بنا توسط مالک	بدون واکنش مؤثر و عمومی گسترده
فروردین ۱۳۹۲	تخریب یکی از طاق ها در ایام خلوتی شهر (۱۳ فروردین)	اولین نشانه جدی حمله، مورد توجه محدود قرار گرفت.
شهریور ۱۳۹۲	حمله گسترده تر برای تخریب کامل بنا	مداخله کسبه سرا، دوستداران میراث فرهنگی و یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی، مانع از تخریب کامل شد.
اسفند ۱۳۹۲	اعلام تخریب نهایی قصر توسط مالک شخصی	تأسف و ناراحتی گسترده، اعتراضات و مستندسازی های مجازی.

در فروردین ۱۳۹۲، به دلیل خلوتی شهر در ایام تعطیلات، مالک فرصت را غنیمت شمرده و به وسیله عده ای یکی از طاق های سرای عجم را تخریب کرد. این اقدام، زنگ خطر را برای دوستداران میراث فرهنگی به صدا درآورد. اوج این نبرد در شهریور ۱۳۹۲ رخ داد، زمانی که مالک با تمام قوا قصد تخریب کامل بنا را داشت. اما این بار، واکنش ها جدی تر بود. کسبه بازار، همراه با دوستداران میراث فرهنگی و نیروهای یگان حفاظت اداره کل میراث فرهنگی خوزستان، با حضور در محل و ممانعت از فعالیت کارگران، توانستند برای مدتی مانع از فاجعه شوند.

در این دوران، کمپین های مردمی و فضاهای مجازی نقش مهمی در آگاه سازی و ایجاد فشار عمومی ایفا کردند. «کمپین ممانعت از تخریب بنای تاریخی سرای عجم» در فیس بوک و نامه های اعتراضی متعدد، سعی در جلب توجه مسئولان و افکار عمومی داشتند تا جلوی این فاجعه گرفته شود. اما متأسفانه، این تلاش ها در نهایت به ثمر نرسید.

پایان تراژیک: فروپاشی کامل سرای عجم

علیرغم همه تلاش ها و مقاومت ها، سرانجام در اسفند ۱۳۹۲، قصر تاریخی السله یا سرای عجم در اهواز توسط مالک شخصی تخریب شد. این اتفاق، پایانی تلخ بر داستان طولانی مبارزه برای حفظ یک اثر ملی بود. در این حادثه، بخش هایی از طاق ها و ستون های این اثر کاملاً ویران شد و دیگر هیچ اثری فیزیکی از شکوه روزهای درخشان آن باقی نماند. این تخریب، نه تنها به از دست رفتن یک بنای تاریخی ارزشمند منجر شد، بلکه نشان دهنده ضعف سیستماتیک در حفاظت از میراث فرهنگی در برابر منافع شخصی و سودجویی ها بود.

این مالک پیش از این نیز سابقه تخریب بناهای تاریخی دیگر را در کارنامه خود داشت. از جمله، بالکن مهدیان نیز با اقدامات مشابه او به سرنوشت مشابهی دچار شده بود. این الگو، حاکی از یک رویه تخریبی هدفمند بود که بدون توجه به ارزش های فرهنگی و تاریخی، به دنبال کسب منفعت مادی از زمین این بناها بود. نابودی سرای عجم، تنها یک نمونه از آثار ملی تخریب شده در ایران است که به دلایل مختلف از جمله بی توجهی، عدم حمایت قانونی کافی و منفعت طلبی از بین رفته اند.

غم انگیزتر آنکه، این تخریب در خلوت و سکوت خبری رخ داد و زمانی به اطلاع عموم رسید که دیگر کاری از دست کسی بر نمی آمد. امروز، تنها خاطرات، عکس ها و مستندات تاریخی از سرای عجم باقی مانده است. این رویداد، یادآور این واقعیت تلخ است که میراث فرهنگی ما تا چه اندازه در برابر خطرات آسیب پذیر است و چگونه ممکن است یک شبه، گنجینه های ارزشمند یک شهر و کشور به دست سودجویان از بین بروند.

سرای عجم: نمادی از چالش های میراث فرهنگی ایران

سرای عجم یا سرای السله، اکنون دیگر تنها یک نام و یک خاطره است؛ اما داستان آن، نمادی گویا از چالش های عمیق و چندوجهی است که میراث فرهنگی ایران با آن روبه روست. این واقعه، نه تنها به دلیل از دست رفتن یک بنای ارزشمند، بلکه به خاطر درس هایی که می تواند برای آینده حفاظت از میراث ما داشته باشد، حائز اهمیت است. از دست رفتن چنین اثری، فراتر از یک ضایعه معماری، به معنای نابودی بخشی از هویت شهری، ریشه های فرهنگی و پتانسیل های بی بدیل گردشگری و اقتصادی است که می توانست برای اهواز به ارمغان آورد.

تخریب سرای عجم، ضربه ای مهلک به روح جمعی جامعه بود؛ زیرا نشان داد که چگونه با وجود ثبت ملی و آگاهی عمومی، یک میراث گرانبها می تواند به سادگی و به دلیل عدم اجرای قوانین و ضعف نظارت، از بین برود. این فاجعه، نقدی جدی بر قوانین موجود و نحوه اجرای آن ها وارد می کند. به نظر می رسد که خلاءهای قانونی، عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف و قدرت نفوذ منافع شخصی، میراث فرهنگی را در وضعیتی شکننده قرار داده است. اگرچه قوانین برای حفاظت وجود دارند، اما نبود ضمانت اجرایی قوی و عدم حمایت کافی از مالکان، آن ها را در مقابل سودجویی ها بی دفاع می گذارد.

درس هایی از یک فاجعه

تجربه تلخ سرای عجم، درس های گرانبهایی را برای ما به ارمغان می آورد. این رویداد نشان داد که چگونه از دست رفتن یک بنای تاریخی می تواند پیامدهای گسترده ای داشته باشد. در وهله اول، بخشی جدایی ناپذیر از هویت شهری اهواز از بین رفت. هر شهر، با بناهای تاریخی اش نفس می کشد و با تخریب هر کدام، بخشی از حافظه جمعی آن شهر پاک می شود. سرای عجم می توانست به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم، سالانه تعداد زیادی گردشگر را جذب کند و به اقتصاد محلی کمک شایانی نماید؛ اما این پتانسیل نیز با تخریب آن از دست رفت.

افزون بر این، این فاجعه، زنگ خطری است برای ضعف نظارت و اجرای قوانین. چگونه ممکن است یک بنای ثبت ملی شده، با وجود تلاش ها و هشدارهای دوستداران میراث فرهنگی، به دست مالک خصوصی تخریب شود؟ این سوال، پاسخی جز ضعف سیستماتیک در حفظ و صیانت از این آثار ندارد. باید سازوکارهای قانونی به گونه ای تقویت شوند که امکان دور زدن قانون برای سودجویان به حداقل برسد و مجازات های بازدارنده برای تخریب کنندگان اعمال شود.

همچنین، عدم حمایت از مالکان خصوصی بناهای تاریخی، خود عاملی برای تخریب است. بسیاری از این بناها به دلیل مشکلات نگهداری و هزینه های بالای مرمت، به حال خود رها می شوند و در نهایت، مالکان آن ها را تخریب می کنند. حمایت های مالی، مشاوره های فنی و تسهیلات دولتی برای مرمت و احیای این بناها می تواند انگیزه ای برای مالکان جهت حفظ و نگهداری آن ها باشد.

فراخوان به حفاظت از آنچه باقی مانده است

داستان سرای عجم، فراخوانی است جدی برای حفاظت از آنچه از میراث فرهنگی ما باقی مانده است. مسئولیت این امر، تنها بر عهده سازمان میراث فرهنگی نیست، بلکه تمامی نهادهای دولتی، از جمله شهرداری ها، شوراهای شهر و حتی دستگاه های قضایی، در این مهم سهیم اند. سازمان میراث فرهنگی باید با قدرت و قاطعیت بیشتری به وظایف خود عمل کند، قوانین را به درستی اجرا کند و در برابر تعرض به آثار ملی ایستادگی نماید.

نقش آگاه سازی عمومی، آموزش و مشارکت شهروندان نیز حیاتی است. زمانی که مردم یک شهر، از ارزش تاریخی و فرهنگی بناهای خود آگاه باشند و آن را بخشی از هویت خود بدانند، خود به نیروی عظیمی برای حفاظت تبدیل می شوند. کمپین های مردمی و سازمان های مردم نهاد می توانند با ایجاد فضای گفت وگو و مطالبه گری، فشار لازم را بر مسئولان وارد آورند تا در این زمینه جدی تر عمل کنند.

برای جلوگیری از تکرار فجایع مشابه، راهکارهای متعددی وجود دارد. یکی از این راهکارها، حمایت از مالکان خصوصی برای مرمت و احیای بناهاست. ارائه تسهیلات مالی، مشاوره های تخصصی و حتی مشارکت در هزینه ها می تواند به مالکان انگیزه دهد تا به جای تخریب، به حفظ بناهای خود بپردازند. همچنین، لازم است قوانین محکم تری برای حفاظت از بناهای ثبت ملی شده وضع شود و در صورت تخریب، مجازات های سنگین و بازدارنده ای در نظر گرفته شود.

یاد و خاطره سرای عجم

گرچه آجرهای سرای عجم فرو ریخت و ستون هایش بر خاک افتاد، اما یاد و خاطره آن نباید از میان برود. وظیفه ما، زنده نگه داشتن داستان این بنا و عبرت گرفتن از سرنوشت تلخ آن است. این کار از طریق مستندسازی های دقیق، جمع آوری عکس ها و مدارک تاریخی، انتشار کتب و مقالات پژوهشی، و حتی ایجاد بازسازی های مجازی از بنا امکان پذیر است. فضاهای مجازی، می توانند ابزاری قدرتمند برای انتشار این داستان و آگاه سازی نسل های آینده باشند.

نقل کردن این داستان برای نسل های آینده، به آن ها می آموزد که میراث فرهنگی تا چه اندازه شکننده و آسیب پذیر است و چگونه ممکن است یک اشتباه یا بی توجهی، منجر به از دست رفتن گنجینه هایی شود که دیگر هرگز باز نخواهند گشت. سرای عجم، باید به نمادی از مبارزه و مقاومت در برابر تخریب میراث فرهنگی تبدیل شود؛ نمادی که هرچند خود از بین رفت، اما داستانش چراغ راهی برای حفاظت از دیگر بناهای تاریخی کشور باشد.

زنده نگه داشتن یاد سرای عجم، تنها به معنای گرامیداشت یک بنای تاریخی نیست، بلکه به معنای گرامیداشت حافظه جمعی یک ملت و تأکید بر اهمیت ریشه های فرهنگی و هویتی ماست. این رویداد غم انگیز، باید به یک نقطه عطف تبدیل شود؛ نقطه ای که در آن، عزم عمومی برای حفاظت از آنچه باقی مانده است، دوچندان گردد و درس های سرای عجم، هرگز به فراموشی سپرده نشود.

نتیجه گیری

سرای عجم یا سرای السله، بیش از یک بنای قدیمی، گنجینه ای تاریخی و معماری در اهواز بود که پیوندی عمیق با هویت و خاطرات این شهر داشت. این بنا، با معماری قاجاری باشکوه، موقعیت مکانی استراتژیک و نقش پررنگش در حیات اقتصادی و فرهنگی اهواز، می توانست نمادی زنده از گذشته پر افتخار این دیار باشد. داستان این سرا، حکایت غمیگن و عبرت آموزی از نبرد بین حفظ میراث و منافع شخصی است که متأسفانه در نهایت به تخریب کامل آن انجامید.

فاجعه از دست رفتن سرای عجم در اسفند ۱۳۹۲، عمق ضعف در سازوکارهای حفاظتی و نیاز مبرم به بازنگری در قوانین و رویکردهای مربوط به میراث فرهنگی را آشکار ساخت. اگرچه آجرهای این بنای تاریخی فرو ریختند و شکوه روزهای درخشانش به ویرانی نشست، اما یاد و داستان آن باید زنده بماند. این رویداد باید به چراغ راهی تبدیل شود که آیندگان را از خطر بی توجهی به گنجینه های فرهنگی آگاه سازد و مسئولان را به اقدامات عملی و قاطع برای حفاظت از دیگر میراث های تاریخی کشور فرا بخواند. تنها با آگاهی، همبستگی و اقدام جمعی می توان از تکرار چنین فجایع تلخی جلوگیری کرد.