پنجره ای در دنیای آدمهای نامریی/ درباره «گنجشک مفرغی» نوشته و کار شهرام کرمی

درباره این نمایش، می توان؛ به زوایای مختلف کارگردانی پرداخت؛ مثلاً؛ چگونگی هارمونی نور و میزانسن که به توالی صحنه ها و توسعه داستان کمک می کند؛ یا دکور صحنه ساده و تصویرپردازی که حاصل همفکری کارگردان و طراح (سینا ییلاق بیگی) است؛ دکوری که دو در ساده دارد؛ و همزمان با اله مان نور و سایه؛ هم در؛ و هم جاده را برای ورود و خروج بازیگران می سازد؛ همانطور که با کیفیتی انعطافی؛ ویژگی ویدیو پروجکش می یابد؛ و تکرار و تاکید؛ بر برخی مفاهیم و کنش ها را دوباره گوشزد می کند. اما پرداختن به این موارد؛ در یک کفه ترازو؛ و دو مورد بنیادین، در کفه ی دیگر قرار می گیرند.
بنابراین، در کفه ی دیگر با متنی روبه روایم؛ که به دنبال چگونه متفاوت بودن است! ما، در این نمایش؛ دو تم «هستی» و «نیستی» را داریم؛ مهمترین کار نویسنده؛ ایجاد یک خط «پیرنگ فرضی» میانِ این دو مفهوم سنگین است. بنابراین، با همین پیرنگ فرضی؛ قصه گویی می کند؛ و بازیگران را در دایره کنش و افشاسازی ذهن، می گذارد. این خط پیرنگ؛ داستان مردی است؛ که برای نجات زندگیش؛ به دنبال «گنجشک مفرغی» می گردد. چیزی که در در دنیای «ذهن» هست؛ اما در عالمِ «عین» وجود خارجی ندارد. اینجاست؛ که هر تماشاگری در اولین نگاه؛ به یاد همان بحث «تقابل دکارتی» می افتد. سوای این؛ مهمترین ویژگی این نمایش؛ اصل دیگر؛ و شاید مهمترین مولفه ی درام و داستان (شخصیت پردازی) است.

چهار شخصیت به شکل حضور فیزیکی؛ در صحنه، تعریف می شوند؛ نریمان (مرد جست وجوگر گنج) ثریا (همسرش) مَنوچ (دوست و همکار نریمان) و پدر نریمان (مردی نابینا و ناشنوا) جامعه دراماتیک نمایش را شکل داده اند. دو کودک خانواده، فقط در دیالوگ ها می آیند.
کلِ چهار شخصیت؛ تصویری از یک «طبقه نامریی» جامعه اند. آدمیانی که می آیند و می روند! کسی هم نمی داند؛ یا برایش مهم نیست؛ کی آمده اند و کی رفته اند! اما؛ تک تک آنها هم؛ به تفکیک، می توانند؛ نماینده گونه ای انسانِ اجتماعی؛ با هویت خاص باشند. نریمان (گنج یاب، کاوشگر، کوه پیما) منوچ (شیرین عقل- فیلسوف) پدربزرگ (روانشناس یا روانکاو) ثریا (زن اجتماعی- زن مسیول زندگی) هرکدام، انسانی، افرادی، طبقه ای را نمایندگی می کنند.
همچنین؛ هرکدام از چهار شخصیت؛ می توانند لایه ای از متن را بسازند. اصغر همت، بازیگر پیشکسوت تیاتر (نقش پدر نریمان) در دیالوگی؛ کلِ دنیا؛ یا زندگی را خواب می داند. بینشی؛ که ناشی از سیطره تام و تمام ناخودآگاه؛ بر بخش منطقی تر ذهن (خودآگاه) است. این دیالوگ؛ بی اختیار آدم را به یاد گفته ای عجیب و غریب؛ از تحلیلگر ژرفنگر ناخودآگاه؛ و بُعد پنهانِ شخصیت انسان (کارل یونگ) می اندازد. یونگ می گوید: «ما وارثِ خواب های پدرانمان در 10 هزار سال گذشته هستیم.»
بنابراین، یک لایه از متن به این سو می رود. لایه ای که با رویا، سمبل و بخش ناخودآگاه ذهن و زبان درگیر می شود؛ مشخصاً؛ دنیا از پشت همان عینک دودی بازیگر (اصغر همت) دیده؛ و روایت می شود! نوعی؛ تکنیکِ جایگزینی جهانی است. جهانی سورریال و فردی؛ جایگزین جهان ریال و محسوس شده است. او، چون نابینا و ناشنواست؛ آنطور که دو حس اصلی از حواس پنجگانه را ندارد، دنیا؛ و جز به جزء هستی را با تصور می سازد. بنابراین، ذاتاً نه بُعد ظاهری، دیداری؛ یا فیزیکی جهان، بلکه جنبه روانی اش را در ضمیر خود می بیند؛ و می سازد. او سرانجام هم؛ – سمبلیک – با کت و شلواری سفید و چمدانش به سفر (کوچ ابدی) می رود.

ثریا (یلدا عباسی) زنی برای تحمل رنج زندگی؛ و اجتماعی ترین کاراکتر داستان است. دیالوگ کلیدی او نحوه ساخت و آناتومی شخصیتش را نشان می دهد. «خیال نمی کردم یه گنجشک این همه ارزش داشته باشه»
اگرچه، نریمان (مجید رحمتی) بلافاصله؛ با دیالوگی غافلگیرکننده، پاسخش را می دهد؛ اما کالبدشکافی دیالوگ خود ثریا، جای تامل دارد. او از ارزش، صحبت می کند. منظورش هم؛ از ارزش، مادی است. چون اصلاً؛ بحث نریمان هم با او درباره «گنجشک مفرغی» است؛ همان هدف اصلی زندگیش، که اگر آن را پیدا کند، زندگیشان نجات خواهد یافت!
بنابراین؛ ثریا کاملا اجتماعی فکر می کند. خوب هم می داند که جامعه؛ ارزش را تعریف می کند. او در شیوه بازی هم؛ چه در نحوه به کارگیری واژگان؛ و چه تونالیته صدا؛ و زاویه لحن، این اجتماعی بودن را نشان می دهد. یعنی در تعامل و کنش نمایشی؛ با سه کارکتر دیگر؛ نشان می دهد که او خیلی واقع نگرانه تر از فرد مقابل، فکر می کند. اصرار دارد؛ اینجا جامعه است؛ زندگی جریان دارد؛ در زندگی مشکلات هست، بچه اش گم می شود؛ یا در شکل در شکل دراماتیک؛ و حس درگیری با اشیاء زندگی (لحاف فرسوده دستش) واقع گرایی «زمانه» و نه «زمان» را نشان می دهد.
پاسخ نریمان به او اما؛ جواب یک مرد جست وجوگرِ گنج، نیست! «توی این دنیا چیزای با ارزش زیادی هست که ما ازش خبر نداریم» نریمان؛ از این دیالوگ به بعد؛ مسیرش را به ما می گوید. چون می تواند فردی فراتر یک گنج یاب باشد. اینجا واژه ارزش او، صرفاً بر جنبه مادی چیزها، تکیه ندارد.

منوچ (ایمان سلگی) شخصیتِ آخر جمع دراماتیک؛ شاید، خوش شانس ترین آنهاست. «جَو سالن» و واکنش تماشاگران این سعادت و خوشبختی را به او داده اند. البته؛ خود بازیگر؛ برای تکمیل ابعاد نقش؛ نهایت تلاش را دارد. بُعد جسمی او به عنوان کاراکتری «شیرین عقل»، پرداخت شده است. عشق و علاقه اش در زندگی، دسته ای کبوتر است. دنیای خودش را دارد. با دنیای دیگران هم کنار می آید؛ اگرچه؛ جامعه و دنیای پیرامون؛ خیلی خلاصه، به او نگاه می کند؛ «منوچ»
با این حال؛ بُعد ذهنی منوچ، گسترده است. فیلسوفِ بومی جذابی است! نامگذاری دیگری بر جهان و پدیده هایش دارد. وقتی می گوید؛ مادربزرگ مرد! نریمان را به واکنش؛ و تاسف وا می دارد. اما در نهایتِ سادگی؛ برایش توضیح می دهد؛ مادربزرگ واقعی اش نیست. منظورش؛ یک کبوتر است؛ و او؛ اسمش را مادربزرگ گذاشته است! حتی در ته ذهنش، باور دارد؛ که این کبوتر نمرده؛ و دوباره زنده خواهد شد! چون آن را به آب سپرده است. پس آب؛ به کبوتر، زندگی دوباره خواهد بخشید.
تعامل منوچ با دنیا، تعاملی مکاشفه ای است؛ گفتمانش با انسان ها، ژرف و نمادین است. او؛ گاهی بهتر از خود آدم ها، زبان و ذهنشان را می فهمد. از این رو؛ لحن هدایتگری هم؛ از خود نشان می دهد. چنانکه؛ وقتی خسته از پیداکردن گنج و دلتنگ کبوترانش؛ به شهر برمی گردد؛ تا دم در خانه نریمان می رود. می خواهد؛ از حال و روز نریمان؛ به خانواده اش، خبری دهد. آنجا سه سنگ معمولی؛ به ثریا می دهد. چرا؟ چون باور دارد؛ هر چیزی ارزشمند است.
منوچ از این زاویه؛ پل ارتباطی؛ بین متن نمایشی و متون محض عقلی (فلسفه) است. چون او در مرز شهود – جنون، بازی می کند؛ جایی؛ که تنها؛ دو قلمرو مستقل جهان است؛ اما، نمی توان برای آن دو، مرزی جدا قایل شد! بعضی از قله های ادبیات فارسی (بویژه مولانا) این قلمروها را پیموده اند. حتی در بخش شفاهی؛ فلکلوریک؛ یا محاوره فرهنگ؛ جمله مشهوری وجود دارد؛ «حرف حق را باید از کودک یا دیوانه شنید!» میشل فوکو؛ فیلسوف معاصر نیز؛ در این زمینه کتابی (تاریخ جنون) را نوشته است. اما شاید مهمتر از او؛ نوع نگاه پدر فکری فوکو (نیچه) باشد. او؛ در کتاب «سپیده دمان» خود؛ با ظرافتی عمیق، سه نوع؛ جنون وجودی، جنون ارادی؛ و جنون ساختگی را تفکیک کرده؛ و شرح و بسط داده است. سوای این؛ در «حکمت شادان»؛ نگاه ژرف نقادانه اش را عمق بیشتری، می دهد؛ و به روشنی می گوید؛ احساسات والا در نگاه عوام، منفعت عملی ندارد. بنابراین؛ دور از واقعیت به نظر می رسد. آدم های کوچک، آدم بزرگ و نیک سرشت را دیوانه می دانند. چون او، نهاد نامتعارفی دارد. انسان های برتر؛ به چیزهای استثنایی علاقه دارند. چیزهایی که برای بقیه مردم، چندان جذابیتی ندارد!

5757