کم شدن حجم معاملات نشانه چیست؟ راهنمای جامع برای درک سیگنال های پنهان بازار

کم شدن حجم معاملات در بازار سرمایه اغلب نشانه ای از بی تصمیمی معامله گران، انتظار برای محرک های جدید یا کاهش قدرت روند جاری است. این پدیده، که در هر روندی (صعودی، نزولی یا خنثی) می تواند رخ دهد، نیازمند تحلیل دقیق است تا سرمایه گذاران بتوانند از آن برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه بهره ببرند و از تله های بازار دوری کنند.

بازار سرمایه با پیچیدگی های خاص خود، همواره چالش هایی را پیش روی معامله گران و سرمایه گذاران قرار می دهد. در این میان، حجم معاملات یکی از مهم ترین ابزارهای تحلیلی است که اگر به درستی درک و تفسیر شود، می تواند به منزله قطب نمایی عمل کند که مسیر حرکت قیمت ها را روشن می سازد. بسیاری از مقالات بر اهمیت افزایش حجم معاملات تاکید می کنند، اما کمتر به جنبه های پنهان و حساس کاهش حجم معاملات پرداخته می شود. کاهشی که گاهی اوقات، سیگنال هایی به مراتب حیاتی تر از افزایش حجم در خود دارد.

این مقاله تلاشی است برای روشن کردن ابعاد مختلف کاهش حجم معاملات، دلایل و پیامدهای آن در سناریوهای گوناگون بازار. از طریق بررسی تجربه های واقعی و تحلیل های تکنیکال، به معامله گران کمک می کند تا نگاهی عمیق تر به این پدیده داشته باشند و از آن به عنوان یک مزیت رقابتی در تصمیم گیری های خود بهره ببرند. با مطالعه این راهنما، فرد در می یابد که چگونه کاهش حجم می تواند به او در تشخیص ضعف روندها، شناسایی نقاط برگشت احتمالی و جلوگیری از ورود به معاملات پرخطر یاری رساند.

چرا حجم معاملات بخش جدایی ناپذیر تحلیل تکنیکال است؟

برای هر کسی که در بازار سرمایه فعالیت می کند، درک اصول اولیه تحلیل تکنیکال اهمیت بسیاری دارد و حجم معاملات در قلب این تحلیل جای می گیرد. حجم معاملات به زبان ساده، نشان دهنده تعداد سهام یا قراردادهایی است که در یک بازه زمانی مشخص، دست به دست شده اند. این عدد به مثابه «نیروی محرکه» یا «سوخت» پشت حرکت قیمت عمل می کند. قیمت می تواند حرکت کند، اما اگر پشتوانه ای از حجم معاملات نباشد، اعتبار آن حرکت زیر سوال می رود.

به طور سنتی، بسیاری از تحلیل ها بر اهمیت افزایش حجم معاملات متمرکز بوده اند؛ به عنوان مثال، افزایش حجم در یک روند صعودی، تاییدکننده قدرت خریداران و پایداری روند تلقی می شود. اما آنچه در این مقاله به آن می پردازیم، جنبه کمتر دیده شده و اغلب سوءتعبیر شده ی «کاهش حجم معاملات» است. این کاهش، به نوبه خود، می تواند سیگنال های قدرتمندی برای معامله گران داشته باشد که در صورت نادیده گرفتن، ممکن است به ضررهای جبران ناپذیری منجر شود.

فرض کنید فردی در حال رصد یک سهم است و می بیند قیمت آن در حال بالا رفتن است، اما همزمان، حجم معاملات رو به کاهش می گذارد. در نگاه اول، ممکن است این وضعیت خوشایند به نظر برسد، اما یک معامله گر با تجربه می داند که این وضعیت می تواند نشانه ضعف درونی روند باشد و خطر یک برگشت ناگهانی را به همراه داشته باشد. درک کاهش حجم معاملات به فرد کمک می کند تا از این تله ها دوری کند و حتی فرصت هایی را برای ورود یا خروج هوشمندانه از بازار شناسایی کند.

مفهوم کاهش حجم معاملات در بازار سرمایه

وقتی صحبت از کم شدن حجم معاملات می شود، منظور حالتی است که تعداد سهام یا قراردادهای معامله شده در یک بازه زمانی مشخص، کمتر از میانگین تاریخی یا میانگین متحرک حجمی آن نماد باشد. این مقایسه با گذشته سهم، معیار مهمی برای تشخیص کاهش معنادار حجم است. برای مثال، اگر سهمی معمولاً روزانه یک میلیون سهم معامله می شد و اکنون به طور مداوم برای چند روز، حجم معاملات آن به زیر ۵۰۰ هزار سهم رسیده است، می توان گفت که با کاهش حجم مواجه شده ایم.

نشانه های اولیه کم شدن حجم معاملات معمولاً با کند شدن ریتم بازار روی آن سهم خود را نشان می دهد. ممکن است فرد متوجه شود که سرعت انجام معاملات پایین آمده، گپ بین عرضه و تقاضا بیشتر شده و قیمت برای حرکت نیازمند زمان و انرژی بیشتری است. این وضعیت اغلب به معنی بی علاقگی موقت بازار به سهم یا صنعت مربوطه است.

دلایل احتمالی متعددی برای کاهش حجم معاملات وجود دارد که می تواند شامل موارد زیر باشد:

• عدم اطمینان بازار: سرمایه گذاران در انتظار خبر خاصی هستند و از ورود به معامله خودداری می کنند.
• نبود محرک قیمتی: سهم یا بازار فاقد محرکی قوی برای جذب خریداران یا فروشندگان جدید است.
• دوره تثبیت: سهم پس از یک حرکت قوی (صعودی یا نزولی) وارد فاز تثبیت و استراحت شده است.
• نزدیکی به تعطیلات: در ایام تعطیلات طولانی، اغلب حجم معاملات به دلیل کاهش فعالیت سرمایه گذاران کاهش می یابد.
• سهام با نقدشوندگی پایین: برخی سهام ها ذاتاً حجم معاملات پایینی دارند که به آن ها سهام «خواب رفته» نیز گفته می شود.

درک این دلایل به فرد کمک می کند تا با دید بازتری به کاهش حجم معاملات نگاه کند و آن را تنها یک سیگنال منفی تلقی نکند، بلکه به عنوان یک بخش طبیعی از چرخه بازار ببیند که نیازمند تحلیل دقیق تر است.

بررسی سیگنال های کاهش حجم معاملات در روندهای مختلف قیمتی

کم شدن حجم معاملات در هر روند قیمتی، پیامدهای خاص خود را دارد و می تواند سیگنال های متفاوتی برای معامله گر ایجاد کند. تفاوت در تفسیر این سیگنال ها، کلید موفقیت در بازار است.

کاهش حجم در روند صعودی: زنگ خطر برای صعود

وقتی سهمی در یک روند صعودی قرار دارد و قیمت آن به سمت بالا حرکت می کند، اما همزمان شاهد کاهش حجم معاملات هستیم، این وضعیت می تواند اولین زنگ خطر برای معامله گران باشد. این نشانه، حاکی از ضعف درونی خریداران است؛ به این معنی که پول جدید به اندازه کافی وارد سهم نمی شود تا قدرت روند را تایید کند. در واقع، با اینکه قیمت بالاتر می رود، اما تعداد معامله گران کمتری حاضر به خرید در قیمت های بالاتر هستند، که نشان می دهد تمایل عمومی برای ادامه صعود در حال کاهش است.

این شرایط اغلب به عنوان اخطار اولیه برای احتمال واگرایی منفی حجمی و برگشت روند تعبیر می شود. یعنی قیمت در حال صعود است اما حجم، آن را تایید نمی کند. کاهش حجم در نزدیکی سقف های قیمتی و محدوده های مقاومت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در چنین نقاطی، فقدان حجم بالا به این معنی است که سهم قدرت لازم برای شکستن مقاومت های مهم را ندارد و احتمالاً با مقاومت فروشندگان مواجه خواهد شد.

یک سناریوی رایج در این حالت، «بول تراپ» (Bull Trap) است. در این سناریو، قیمت سهم با حجم کمی به ظاهر از یک مقاومت مهم عبور می کند و معامله گران کم تجربه را به دام می اندازد. اما بلافاصله پس از این شکست کاذب، سهم با فشار فروش مواجه شده و ریزش می کند. معامله گر باتجربه با دیدن کم شدن حجم معاملات در زمان شکست، متوجه می شود که این حرکت فاقد اعتبار است.

کاهش حجم در روند نزولی: نشانه ی تضعیف فشار فروش

در نقطه مقابل، کاهش حجم معاملات در یک روند نزولی می تواند خبری امیدوارکننده برای معامله گران باشد. این وضعیت نشانه ای از کاهش فشار فروشندگان است. زمانی که سهمی در حال ریزش است و حجم معاملات نیز رو به کاهش می گذارد، این مفهوم را می رساند که فروشندگان دیگر برای فروش عجله ندارند و تعداد کسانی که تمایل به عرضه سهم در قیمت های پایین تر دارند، رو به کاهش است. به عبارت دیگر، فشار فروش در حال تخلیه شدن است.

این پدیده به ویژه در کف های قیمتی و محدوده های حمایت اهمیت پیدا می کند. کاهش حجم معاملات در کف های قیمتی و محدوده های حمایت، اغلب به معنای فقدان عرضه بیشتر است. در این نقاط، سهم می تواند سیگنال احتمالی برای برگشت روند صعودی را صادر کند و زمینه ای برای جمع آوری سهم توسط خریداران هوشمند فراهم شود. آن ها با دیدن کاهش علاقه فروشندگان، به تدریج شروع به خرید می کنند.

سناریوی مرتبط با این حالت، «بر تراپ» (Bear Trap) است. در این سناریو، قیمت سهم با حجم کمی از یک محدوده حمایتی به ظاهر عبور می کند. معامله گرانی که عجولانه و بدون توجه به حجم دست به فروش می زنند، در دام می افتند، چرا که سهم بلافاصله پس از آن با افزایش تقاضا و برگشت قیمت به سمت بالا مواجه می شود. در چنین شرایطی، کم شدن حجم در زمان شکست حمایت، نشانه ای قوی از عدم اعتبار آن شکست است.

کاهش حجم در روند خنثی (Range/Side-way): آرامش قبل از طوفان؟

هنگامی که سهمی در یک روند خنثی یا نوسانی (Range/Side-way) قرار دارد، قیمت آن در یک کانال مشخص حرکت می کند و شاهد کاهش حجم معاملات هستیم، این وضعیت معمولاً نشانه ای از بی تصمیمی بازار و انتظار برای یک حرکت بزرگ است. در این دوره ها، نه خریداران و نه فروشندگان، قدرت لازم برای ایجاد یک روند قوی را ندارند و بازار در حالت تعادل موقتی قرار می گیرد. این کاهش حجم می تواند به معنی مراحل انباشت (Accumulation) یا توزیع (Distribution) باشد که معمولاً قبل از شروع یک روند جدید رخ می دهند.

کاهش حجم در الگوهای تثبیت کننده مانند پرچم ها، مثلث ها، و مستطیل ها، پدیده ای طبیعی است. این الگوها معمولاً پس از یک حرکت قوی قیمتی شکل می گیرند و در طول دوره تشکیل خود، حجم معاملات کاهش می یابد. اهمیت حیاتی در اینجاست که شکست این الگوها (چه از بالا و چه از پایین) باید همراه با افزایش قابل توجه حجم معاملات باشد تا اعتبار داشته باشد. اگر شکست یک الگوی تثبیت کننده با حجم پایین رخ دهد، احتمال اینکه آن شکست یک شکست کاذب (False Breakout) باشد، بسیار زیاد است.

«کاهش حجم معاملات در الگوهای تثبیت کننده، نشانه ی بی تصمیمی بازار است؛ اما شکست این الگوها بدون افزایش حجم، می تواند به یک تله برای معامله گران تبدیل شود.»

پیامدهای عدم تایید شکست سطوح با حجم کافی بسیار جدی است. ورود به معامله بر اساس شکستی که توسط حجم تایید نشده، می تواند به ضرر منجر شود، چرا که سهم به احتمال زیاد به داخل کانال قیمتی خود باز می گردد. بنابراین، کم شدن حجم معاملات در روند خنثی، به فرد هشدار می دهد که تا زمان ظهور یک محرک قوی و افزایش حجم معاملات، باید با احتیاط بیشتری عمل کند.

واگرایی حجمی (Volume Divergence): سیگنالی قوی از تغییر احتمالی روند

مفهوم واگرایی (Divergence) در تحلیل تکنیکال، ابزاری قدرتمند برای پیش بینی تغییرات احتمالی روند قیمت است. وقتی صحبت از واگرایی حجمی می شود، منظور حالتی است که حجم معاملات، حرکت قیمت را تأیید نمی کند و این ناهماهنگی می تواند سیگنالی برای تغییر قریب الوقوع در بازار باشد. واگرایی ها به فرد کمک می کنند تا قبل از اینکه روند به طور کامل تغییر کند، نشانه های ضعف یا قوت را شناسایی کند.

دو نوع اصلی واگرایی حجمی وجود دارد:

1. واگرایی منفی (Negative Divergence): این وضعیت زمانی رخ می دهد که قیمت سهم در حال صعود است و سقف های جدیدی را ثبت می کند، اما همزمان، حجم معاملات رو به نزول می گذارد یا در سقف های جدید، کمتر از سقف های قبلی است. این واگرایی نشان دهنده آن است که قدرت خریداران در حال کاهش است و پول جدیدی وارد بازار نمی شود تا از ادامه روند صعودی حمایت کند. پیامد اصلی واگرایی منفی، اخطار جدی برای احتمال برگشت روند صعودی به نزولی است. فرد با مشاهده این حالت باید به فکر مدیریت ریسک و احتمالاً خروج از سهم باشد.
2. واگرایی مثبت (Positive Divergence): این نوع واگرایی زمانی مشاهده می شود که قیمت سهم در حال نزول است و کف های جدیدی را به ثبت می رساند، اما حجم معاملات در این کف ها رو به افزایش می گذارد یا حداقل در حال ثابت ماندن است. واگرایی مثبت نشانه ای از کاهش فشار فروش و احتمال ورود خریداران هوشمند به بازار است. به عبارت دیگر، با هر بار کاهش قیمت، علاقه به خرید سهم در حال افزایش است. پیامد واگرایی مثبت، اخطار برای احتمال برگشت روند نزولی به صعودی است. این وضعیت می تواند یک فرصت خرید جذاب برای معامله گران محسوب شود.

اهمیت تایید واگرایی حجمی با سایر ابزارهای تحلیل تکنیکال بسیار زیاد است. هیچ واگرایی ای به تنهایی نباید مبنای تصمیم گیری قرار گیرد. ترکیب آن با اندیکاتورهای مومنتوم، خطوط حمایت و مقاومت، الگوهای قیمتی و کندل استیک ها، اعتبار تحلیل را به شدت افزایش می دهد. برای مثال، اگر واگرایی منفی حجمی در نزدیکی یک مقاومت قوی و همراه با کندل های برگشتی مشاهده شود، سیگنال خروج بسیار قوی تر خواهد بود.

کاربرد اندیکاتورهای حجم در تشخیص و تحلیل کاهش حجم معاملات

برای تحلیل دقیق تر کم شدن حجم معاملات، اندیکاتورهای حجم ابزارهای بسیار مفیدی هستند که به معامله گر دید بهتری از وضعیت بازار می دهند. این اندیکاتورها با پردازش داده های حجم، به او کمک می کنند تا الگوهای پنهان را کشف کرده و تصمیمات آگاهانه تری بگیرد.

اندیکاتور Volume (حجم)

ساده ترین و در عین حال یکی از مهم ترین اندیکاتورهای حجم، خود Volume است که به صورت میله هایی در پایین نمودار قیمت نمایش داده می شود. نحوه بصری سازی کاهش حجم در این اندیکاتور کاملاً مشخص است: با کوتاه شدن تدریجی میله ها، فرد به سادگی می تواند کاهش علاقه و فعالیت معامله گران را مشاهده کند. معمولاً میله های سبز نشان دهنده افزایش حجم در روزهای مثبت و میله های قرمز نشان دهنده افزایش حجم در روزهای منفی هستند، اما هدف اصلی این است که به ارتفاع کلی میله ها توجه شود.

برای تشخیص کاهش معنادار حجم، استفاده از میانگین متحرک حجم (Volume Moving Average) بسیار کاربردی است. این میانگین، خطی را روی نمودار حجم رسم می کند که نوسانات کوتاه مدت را هموار می سازد و به فرد کمک می کند تا تشخیص دهد حجم فعلی بالاتر یا پایین تر از میانگین دوره ای خود (مثلاً ۲۰ یا ۵۰ روزه) است. وقتی میله های حجم به طور مداوم زیر خط میانگین متحرک قرار می گیرند، این یک نشانه قوی از کاهش حجم است که می تواند هشداری برای ضعف روند یا بی تصمیمی بازار باشد.

اندیکاتور On-Balance Volume (OBV)

اندیکاتور On-Balance Volume (OBV) یک اندیکاتور مومنتوم مبتنی بر حجم است که حرکت قیمت و حجم را با هم ترکیب می کند. فلسفه پشت OBV این است که تغییرات حجم، قبل از تغییرات قیمت رخ می دهد. خط OBV به این شکل کار می کند: اگر قیمت بسته شدن امروز بالاتر از دیروز باشد، حجم امروز به OBV اضافه می شود؛ اگر پایین تر باشد، حجم کم می شود؛ و اگر تغییر نکند، OBV ثابت می ماند.

چگونه خط OBV کاهش حجم را به خصوص در واگرایی ها نشان می دهد؟ وقتی قیمت در حال صعود است اما خط OBV در حال نزول یا در جا زدن است (واگرایی منفی)، این نشان دهنده آن است که با وجود افزایش قیمت، پول خالص از سهم خارج می شود یا حداقل با قدرت کافی وارد نمی شود. این نشانه ی ضعف روند در OBV همراه با کاهش حجم، می تواند به فرد هشدار دهد که روند صعودی در شرف پایان است. برعکس، اگر قیمت در حال ریزش باشد اما OBV ثابت یا کمی صعودی باشد (واگرایی مثبت)، این نشانه ای از ورود تدریجی پول به سهم در کف های قیمتی است.

اندیکاتور Money Flow Index (MFI)

اندیکاتور Money Flow Index (MFI) یا شاخص جریان پول، شباهت زیادی به RSI دارد، اما علاوه بر قیمت، حجم معاملات را نیز در محاسبات خود لحاظ می کند. این اندیکاتور بین ۰ تا ۱۰۰ نوسان می کند و به فرد کمک می کند تا مناطق اشباع خرید و اشباع فروش را شناسایی کرده و مهم تر از آن، جریان ورود و خروج پول هوشمند را مشاهده کند.

نقش MFI در شناسایی خروج تدریجی پول هوشمند به خصوص در کاهش حجم صعودی بسیار پررنگ است. اگر قیمت سهم در حال صعود است، اما MFI در حال نزول یا نشان دادن واگرایی منفی است، این یعنی با وجود افزایش قیمت، پول در حال خروج از سهم است. این یک سیگنال هشدار قوی برای احتمال برگشت روند است. برعکس، اگر قیمت در حال نزول باشد و MFI در حال صعود باشد، این نشان دهنده ورود پول هوشمند و احتمالی برگشت روند به سمت صعود است.

«اندیکاتور MFI به فرد اجازه می دهد تا رقص پنهان پول هوشمند در بازار را ببیند؛ حتی زمانی که حجم کلی معاملات کم است.»

همگرایی یا واگرایی MFI با قیمت در شرایط کم حجمی می تواند به فرد در درک بهتر قدرت و اعتبار حرکات قیمتی یاری رساند. همگرایی بین MFI و قیمت نشان دهنده تایید روند است، در حالی که واگرایی به معنای هشدار برای تغییر روند است، به خصوص زمانی که حجم معاملات کلی پایین است.

نکات کلیدی و استراتژی های معاملاتی در مواجهه با کاهش حجم

درک کاهش حجم معاملات تنها نیمی از مسیر است؛ استفاده عملی از این دانش برای اتخاذ تصمیمات معاملاتی صحیح، نیمه دیگر را تشکیل می دهد. در این راستا، فرد باید همواره نکات و استراتژی های کلیدی را در نظر داشته باشد تا از تله های بازار دوری کرده و فرصت ها را از دست ندهد.

1. هرگز تنها بر اساس حجم تصمیم نگیرید: یکی از بزرگترین اشتباهات معامله گران، تکیه صرف بر یک شاخص است. حجم معاملات، مانند هر ابزار تحلیلی دیگری، باید در ترکیب با پرایس اکشن (حرکت قیمت)، الگوهای نموداری، خطوط حمایت و مقاومت و سایر اندیکاتورها مورد بررسی قرار گیرد. این ترکیب ابزارها، به فرد یک تصویر جامع تر و معتبرتر از وضعیت بازار ارائه می دهد.
2. اهمیت میانگین حجم معاملات روزانه و نقدشوندگی سهم: نقدشوندگی سهم به معنای توانایی خرید و فروش آسان یک سهم بدون تأثیرگذاری عمده بر قیمت آن است. سهامی که به طور مداوم حجم معاملات پایینی دارند (سهام «خواب رفته»)، ریسک نقدشوندگی بالایی دارند. یعنی ممکن است فرد نتواند در زمان دلخواه و با قیمت مناسب سهم خود را بفروشد. همواره میانگین حجم معاملات روزانه سهم را با حجم فعلی مقایسه کنید تا از کافی بودن نقدشوندگی اطمینان حاصل کنید.
3. مراقب تله های معاملاتی (Bull/Bear Trap) در شرایط کم حجمی باشید: همانطور که پیش تر اشاره شد، شکست های سطوح حمایت یا مقاومت با حجم پایین، اغلب نشانه ای از یک تله است. معامله گر با تجربه به این نوع شکست ها با دیده تردید می نگرد و منتظر تایید حجم کافی می ماند. عجله در ورود یا خروج بر اساس یک شکست کم حجم، می تواند به ضررهای سنگینی منجر شود.
4. استفاده از فیلترنویسی برای شناسایی سهام با کاهش حجم مشکوک: پلتفرم های معاملاتی اغلب قابلیت فیلترنویسی دارند. فرد می تواند فیلترهایی تنظیم کند تا سهامی را شناسایی کند که حجم معاملات آن ها در یک بازه زمانی مشخص (مثلاً ۵ روزه) به طور قابل توجهی کمتر از میانگین ۳۰ روزه خود شده است. این فیلترها به خصوص برای یافتن سهام خوابیده در کف های قیمتی (که پتانسیل برگشت دارند) یا سهام با روند صعودی که حجم آن ها در حال کاهش است (و پتانسیل ریزش دارند) بسیار مفید هستند.
5. تاثیر اخبار و رویدادهای بنیادی بر حجم معاملات: گاهی اوقات، کاهش حجم معاملات قبل از انتشار اخبار مهم یا رویدادهای بنیادی (مانند گزارش های مالی شرکت، اطلاعیه های مهم یا تغییرات در سیاست های اقتصادی) رخ می دهد. این وضعیت نشان دهنده انتظار بازار و احتیاط معامله گران است. در چنین شرایطی، حجم معاملات ممکن است تا زمان روشن شدن وضعیت، پایین بماند و سپس با انتشار خبر، شاهد جهش یا افت شدید آن باشیم.

با رعایت این نکات، فرد می تواند از اطلاعات کاهش حجم معاملات به شکلی مؤثر و مسئولانه در استراتژی های معاملاتی خود بهره برداری کند و عملکرد خود را در بازار سرمایه بهبود بخشد.

نتیجه گیری: حجم معاملات، راهنمای شما در پیچ و خم های بازار

در این مقاله به کاوش عمیق در مفهوم کم شدن حجم معاملات پرداختیم و مشاهده کردیم که چگونه این پدیده، که اغلب نادیده گرفته می شود، می تواند سیگنال های حیاتی و پنهانی را برای معامله گران و سرمایه گذاران به همراه داشته باشد. از این رو، کم شدن حجم معاملات نه لزوماً نشانه ای منفی، بلکه نیازمند تحلیل دقیق تر و هوشمندانه تر است. این وضعیت می تواند هشداری برای ضعف روند صعودی، نشانه ای از تضعیف فشار فروش در یک روند نزولی، یا آرامش قبل از یک حرکت بزرگ در روند خنثی باشد.

ما به این نتیجه رسیدیم که درک و تفسیر صحیح کاهش حجم معاملات، به فرد این قدرت را می دهد که از تله های معاملاتی مانند «بول تراپ» و «بر تراپ» دوری کند و با استفاده از ابزارهایی همچون اندیکاتور Volume، OBV و MFI، جریان واقعی پول را در بازار شناسایی کند. همچنین، اهمیت ترکیب تحلیل حجم با سایر ابزارهای تکنیکال و فاندامنتال را برای اتخاذ تصمیمات جامع و مطمئن مورد تاکید قرار دادیم.

برای هر فردی که در بازار سرمایه فعالیت می کند، تمرین و مشاهده الگوهای حجمی در نمودارهای واقعی، کلیدی برای تسلط بر این هنر است. با مشاهده مستمر، فرد به تدریج قادر خواهد بود تا با نگاهی دقیق تر، سیگنال های ظریف کم شدن حجم معاملات را تشخیص داده و به بخشی جدایی ناپذیر از استراتژی معاملاتی خود تبدیل کند. به یاد داشته باشیم، بازار همیشه در حال صحبت کردن است؛ کافی است زبان آن را بدانیم و به پیام هایش گوش فرا دهیم.